Aiste mu’n leabhar An Taigh-Samhraidh
Le Mìcheal Newton
Ar leam-sa gum bheil Aonghas Pàdraig Caimbeul aig tòiseach na feadhna a tha cruthachadh ‘litreachas-pròis a’ Chruinne-Chè’ tro mheadhan na Gàidhlig. Chan e a-mhàin gum bheil caractaran, àiteachan, agus cànainean cèin a’ nochdadh anns na leabhraichean a tha e a’ sgrìobhadh (a bharrachd air earrainn iomadh litreachais), tha e a’ suidheachadh nan Gàidheal (agus na Gàidhlig) a-measg threubhan eile, a’ dèanamh daoine an t-saoghail mhòir dhiubh, seach Breatannaich a-mhàin a tha (no bha) feumail do’n Ìmpireachd. Le bhith tarraing bho thobraichean fad is farsaing, tha e a’ togail guth ùr a tha geurchuiseach agus fìrinneach anns an latha anns am bheil sinn beò.
Tha iomadach snàth ’ga tharraing tro sgeulachd an leabhair seo a tha suathadh ri cùisean mòra ann an eachdraidh na Gàidhealtachd: breug vs ionracas, saorsa vs tràilleachd, seasmhachd vs caochlaideachd. Tha an leabhar seo a’ toiseachadh mar gum biodh e ’na leabhar-eachdraidh, ach guth an ‘ùghdair’ follaiseach air fheadh. Agus is math leam gun d’rinn e mar sin e, oir feumaidh eachraidh a bhith sgrìobhte bho bhun-stèidh air choireigin; cha tèid a sgrìobhadh bho àite a tha gu tur ‘neo-eiseamalach’.
Chan urrainn domh ach snàth no dhà bho’n leabhar a leantainn an seo, rud a nì mi bho’n àite far am bheil mise ’nam sheasamh. Is dòcha leamsa nach eil dùthaich air thalamh a rinn geallaidhean agus meallaidhean cho mòr ris na Staitean Aonaichte, an dùthaich às am bheil mise. Gu ìre mhòr, gus am ficheadamh ceud, choisinn daoine Eòrpach ann an America Tuath an cuid saoibhreis le ana-ceartas: sgrios agus dì-shealbhachadh Tùsanaich America (‘na h-Innseanaich Ruadha’) agus tràilleachd nan Africanach. Bhon uair sin, tha an dà threubh seo a’ feuchainn ri feallsanachd saorsa agus gealltanas America a bhuileachadh orra fhèin, agus tha farpais mu seo fhathast beothail, mar as còir. Tha a’ chonnspaid seo a’ fàgail làrach air inntinn gach Americanaich a tha faighinn eadhan blasad de dh’fhoghlaim.
Ged nach ionnan eachdraidh nan Gàidheal agus eachdraidh nan Afro-Americanach, neo eachdraidh nan Gàidheal is eachdraidh nan Tùsanach, tha gu leòr de bhrùidealachd, dì-shealbhachadh agus eucoir de’n aon ghnè a dh’fhuiling iad uile air sgàth leudachadh Ìmpireachd. Tha eachdraidh nan trì treubh seo a’ sgaradh far an robh taghadh aig na Gàidheil (mar a bha aig luchd-imrich eile a bhuineadh dhan Roinn Eòrpa) a dhol ’nan daoine geala agus na sochairean a ghlèidheadh dhaibh fèin a bha aig na h-uachdrain a-mhàin roimhe. Ach cha robh an taghadh no an saorsa sin cho furasda ri glacadh ann an Albainn. Tha mi a’ beachdachadh air na gnothaichean seo as ùr, oir leugh mi An Taigh-Samhraidh aig an aon àm ’s a bha mi aig a’ cho-labhairt African-Americans in the Celtic Nations anns a’ Chuimrigh.
Mothaichidh duine anns a’ bhad air an tiotail gum bheil an leabhar seo a-mach air crìonadh tuath na Gàidhealtachd, an ‘Taigh-Samhraidh’ ’na shamhla air mar a tha daoine-fuadain beartach a’ gabhail nan taighean is nan oighreachdan os làimh a tha air a bhith an seilbh nan Gàidheal fad iomadh linn. Coltach ri suidheachadh Tùsanaich America, tha ana-cothrom agus ana-ceartas aig bun an atharrachaidh seo: nam biodh na h-aon chothroman aig mac a’ chroiteir ann an Earra-Ghàidheal is a tha air a bhith aig mac a’ bhancair ann an Lunnain (cothroman-cosnaidh gu h-àraid, ach cothroman riaghlaidh cuideachd), cha bhiodh a’ Ghàidhealtachd ’na fàsach agus sìol nan Gàidheal sgapte gu ceithir ranna ruadha an domhain. Chan eil dòigh nach eil daoine Gallta a’ tuigsinn (os n-ìosal, co-dhiubh) nach biodh an cuid Pàrrais cho soirbh ri ceannachd mur b’eadh: mar a sgrìobh Aonghas Pàdraig (t.d. 18): ‘Tha fhios gur e sin fhèin a bha a’ fàgail an àite seo, ’s an ama seo, cho cunnartach: a’ bhreug anns an robh iad beò.’
Chan iongnadh leam ged a chuir am prìomh-charactar (Raghnall Mac a’ Bheabadair) seachad bliadhnaichean ann an Canada: chuir sin ri a mhisneachd agus ri a spionnadh, agus ri ùidh ann an eachdraidh a theaghlaich. Tha chuid mhath de’n leabhar a’ toirt cunntas air a shinnsearachd agus air eachdraidh an taighe, agus an dà fhorfhais a’ dol an lùib a chèile. Tha fàsachadh na sgìre ag obair air Raghnall (t.d. 139):
[Bha mi a’ faireachdainn] measgachadh annasach de nàire ’s de ghràin ’s de dh’fheirg. Nàire – airson rud mòr a dhèanamh dheth – airson mar a chaill na Gàidheil a h-uile rud aig a’ cheann thall: an cànan (chan eil aon duine beò air fhàgail air Eilean Shaoil aig a bheil Gàidhlig), an dualchas (uill, dè a tha air fhàgail dheth shìos an seo ach ‘The Slate Islands Heritage Centre’ ann an Eilean a’ Bheithich agus Taigh an Triubhais?) agus, nuair a chunnaic mi taigh Sheumais Dhuibh is Ciorstaidh Ruaidh cho fuar clinical aca, fiù ’s an dachaighean fhèin.
Ged nach e claidheamh no losgadh thaighean a tha cur ruaig air muinntir na Gàidhealtachd a-nis, tha cumhachd a’ Chalpachais (a tha ag oibreachadh gu sàmhach neo-fhaicsinneach) a cheart cho marbhtach: ‘genocide by replacement’, mar a chanas cuid ris. Chan e a-mhàin gum bheil daoine a bhuineadh dha’n sgìre air am fuadach, ach fiù ’s a’ chuimhne gun robh iad agus an dìleab-san a-riamh ann (t.d. 104, 118):
[Cha] bu chòir dha na h-eachdraidhean is na h-uabhasan mòra a thachair dhaibh a dhol air dhìochuimhn’, mar nach do thachair iad riamh. Mar gun tàinig iad dhan t-saoghal mhòr seo mar oiteig gaoithe ’s gun do shiubhail iad, dìreach mar oiteig gaoithe. … Tha eadar-lìon agus Google agamsa mar a tha aig a h-uile duin’ eile, ach ’s gann a dh’innseas sin sìon dhomh (ged a dh’innseas e na milleanan de rudan) nuair a thaidhpeas mi a-steach na bliadhnaichean fada sin 1747-1797.
Tha Raghnall Mac a’ Bhreabadair an sgeòil, mar a tha Aonghas Pàdraig an t-ùghdair, an tòir air sgeul a shluaigh fhèin agus a’ cur deò as ùr ann gus a chumail beò is ciallmhor. Agus is ann mar sin a bha, is a tha, iomadh treubh a’ toirt ath-bheothachadh is piseach air an cor fhèin, mar cheud cheum air rathad fada. Mar as trice, tha mac-meanmna air thoiseach air gnìomhan.
Bha an Harlem Renaissance a’ toirt dòchas agus treòrachadh do Afro-Americanaich ginealach mus robh Martainn Lùtar King a’ dèanamh spàirn. Feumar tuigsinn cuideachd nach biodh briathran finealta gràdhach Mhàrtainn gu mòran feum gun bhriathran bagairteach sradagach Mhaol-Chaluim X a bhith air an cùlaibh. Cha robh muinntir gheal America deònach faothachadh a thoirt do chruaidh-chas nan Afro-Americanach ach às dèidh nàdar de ar-a-mach tachairt thall ’s a-bhos, losgadh agus creachadh ann am bailtean beaga agus mòra. Is ann an uair sin a dhearbh na bochd nach robh iad balbh is lag, agus a dh’aidich na beairteach nach robh iad bodhar is neochiontach.
Aig a’ cheann thall, ge-tà, chan ann le ‘còir a’ chlaidheimh’ a rèidichear na trioblaidean seo gu ceart maireannach ach le còraichean sìobhalta agus le còrdadh dhaoine. Is mar sin (gun cus a ràdh mu dheireadh an sgeòil) is toil leam mar a tha Gàidheal agus Gall a’ tighinn gu rèiteach anns an leabhar agus a’ faighinn dòigh air adhart a tha dìleas do dhùthchas nan Gàidheal, a dh’aindeoin ’s cho briste bristeach is a tha e. Gus sluagh na h-Alba (ge brith an dùthaich às am bheil iad bho thùs) a thàladh a-steach do adhbhar na Gàidhlig, feumaidh coimhearsnachd na Gàidhlig a bhith fialaidh agus foghainteach, fàilteach agus freumhaichte.
Saoilidh mi gun d’rinn Aonghas Pàdraig saothair a tha fialaidh agus foghainteach, a bharrachd air smuaineachail agus domhainn. Tha samhlaidhean aosda na Gàidhlig a’ nochdadh anns an leabhar (leithid na Maighdinn-Mhara) ri taobh Freud agus Jung, agus Fuadach nan Gàidheal ri taobh uabhas Hitler. Mar as motha de dheasbad agus de mhosgladh a bhrosnaicheas seo, ar leam, sann as fhearr. Mar a tha caractar anns an leabhar fhèin ag ràdh, ‘Chan urrainn dhut a dubhadh às, ach faighinn thairis oirre.’